علم پزشکی تاریخ معینی ندارد و نظرهای گوناگونی درباره آن ارائه شده است. عده ای «هرمس لول» (ارس یا ادریس پیامبر) را بنیانگذار علم طب می دانند و برخی آن را به تمدنهای بابل، یمن، مصر، فارس، هند، یونان و... نسبت می دهند، بعضی هم می گویند پزشکی به صورت یک هنر آغاز شد و طی قرنها به شکل یک علم در آمد.
به هر صورت تاریخ پزشکی با تاریخ آفرینش انسان گره خورده است؛ زیرا درد و بیماری همواره با انسان بوده است. با این حال در زمان جالینوس (201 ق. م)، بقراط (277 ق. م) و افلاطون (428 ق. م) به صورت مدون و کلاسیک درآمد و نظمی به خود گرفت. (2) و با ظهور اسلام این رشته به سرعت شکوفا شد.
قرآن و روایات معصومان علاوه بر تشویق به کلیات علم، به فراگیری یک علم خاص نیز توصیه می کردند؛ برای مثال علم پزشکی را هم ردیف علم دین قرار داده اند: «العلم علمان؛ علم الادیان و علم الابدان»(3) و در این باره توصیه های مؤکد بهداشتی و درمانی معصومان (ع) به صورت مجموعه های پزشکی و بهداشتی مدون شده است که از آن جمله «طب النبی»، «طب الصادق» و «طب الرضا» مشهور است و دانشمندان مسلمان - سنی و شیعه - کتابهای زیادی در مورد احادیث طبی نگاشته و موجب رشد و شکوفایی در بین مسلمانان شده اند. (4)
مراحل رشد علم پزشکی در اسلام
با نگاهی گذرا مراحل رشد علم پزشکی در دوران ظهور اسلام را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد.
مرحله اول
این مرحله از ابتدای ظهور اسلام تا سال 133 هـ. ق(750 میلادی) را در بر می گیرد و شامل پزشکی در دوران نبوّت، خلفا و عصر اموی است.
در این دوره به علّت نوپا بودن حکومت و گسترش ممالک اسلامی به علم پزشکی توجه چندانی نشد، در نتیجه نام پزشک مسلمان بر جسته ای از این دوره گزارش نشده است.
در دوران حیات رسول اکرم (ص) افراد زیر به عنوان پزشک مطرح بودند:
الف. شمردل بن قباب کعبی نجرانی: نبوت پیامبر را پذیرفت.
ب. ضماد بن ثعلبه ازدی: در زمان پیامبر مسلمان شد.
د. ابن ابی رمثه تمیمی: در جراحی مهارت داشت.
در دوران اموی نیز برخی پزشکان سرآمد دیگران بودند، از جمله:
الف. تیاذوق: پزشک مسیحی (اواخر قرن اول هجری) و طبیب مخصوص حجاج بن یوسف ثقفی بود. وی در سال 90 (هـ. ق) در شهر واسط درگذشت و کتاب «ابدال الادویه و کناش» از تألیفهای اوست.
ب. ابن آثال: طبیب مخصوص معاویه و رئیس پزشکان شام بود. در علم خواص ادویه و ترکیب سموم کشنده بسیار ماهر بود. معاویه از سمی که او ساخته بود، برای شهادت امام حسن مجتبی (ع)، مالک اشتر نخعی و عبدالرحمن بن خالد بن ولید استفاده کرد.
مرحله دوم
این مرحله با دوران عباسی همزمان می باشد از سال 133 هـ. ق (750 میلادی) تا 287 هـ. ق (900 م) را فرا می گیرد و به دو بخش تقسیم می گردد.
الف. عصر ترجمه: تأسیس بیت الحکمه در این دوره بود. در زمان هارون افراد فراوانی به ترجمه آثار تمدن یونانی، رومی و هندی روی آوردند که سرآمد آنان ابوزید حنین بن اسحاق عبادی (5) و فرزندش اسحاق بن حنین بودند.
ب. عصر تألیف: پس از ترجمه آثار پزشکی، افرادی به صورت پراکنده به تألیف کتابهای پزشکی پرداختند. آغاز عصر تألیف با نام «ابوالحسن علی بن سهل بن طبری» (6) گره خورده است و کتاب «فرودس الحکمه» او، شروع حرکت نوین در طب اسلامی می باشد. (7)
مرحله سوم
این دوران، عصر طلایی پزشکان مسلمان است و از سال 287 تا 700 هـ. ق (900 - 1300 م) را در بر می گیرد. مسلمانان در این دوره بیشترین تعداد پزشکان و بالاترین نوآوریها را داشتند و تمام دانشمندان غرب این دوره را «عصر طلایی رشد مسلمانان» نامیده اند. دکتر «جی ای پارک» می گوید:
«درحالی که اروپائیان در دوران سیاه به سر می بردند، مسلمانان در بقیه نقاط متمدن جهان به پیش می رفتند، آنان در بغداد، دمشق، قاهره و دیگر شهرها مدارس پزشکی و بیمارستان بر پا می کردند. آنها مشعل فروزانی از دانش پزشکی برافروختند.
بیش از 60 بیمارستان در بغداد و 33 بیمارستان در قاهره ساخته شد. در حالی که در اروپا اولین بیمارستان در سال 1793 م در شهر یورک انگلستان بنا شد. » (8)
پزشکان مشهور مانند ابن سینا، رازی، اهوازی، جرجانی و... در این دوره زندگی می کردند.
مرحله چهارم
این مرحله دوران افول دانش پزشکی مسلمانان می باشد. عوامل زیادی (مانند: جنگها، اختلافات مذهبی، فرار دانشمندان به نقاط دیگر، آتش زدن کتابخانه ها و...) به سستی و انحطاط مسلمانان دامن زد. از قرن شانزدهم میلادی طلوع علوم پزشکی در غرب آثار و نهضت احیای علم پزشکی راه اندازی شد. (9)
نتیجه
طب اسلامی از ترجمه متون آثار یونانی و هندی شروع شد؛ اما با توجه به حضور قرآن، توصیه به فراگیری علم و بیان برخی مطالب پزشکی (مانند مراحل خلقت انسان که موجب کنجکاوی بشر درباره مسائل پزشکی شد)، طرح بحث شفاء (مانند: قرآن و عسل) و وجود احادیث طبی و... می توان گفت عامل رشد پزشکی در تمدن اسلامی، قرآن و احادیث معصومان (ع) بود که «عصر طلایی پزشکی» را از سال 287 تا 1700 (هـ. ق) به وجود آورد.
برای مطالعه بیشتر
1. ادوارد براون، طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات بنگاه و نشر کتاب.
2. تاریخ پزشکی ایران، الگود سیریل، ترجمه باهر فرقانی، امیر کبیر.
3. تاریخ علوم در اسلام، سید حسن تقی زاده، فردوس.
4. تاریخ طب در ایران پس از اسلام، محمود نجم آبادی، دانشگاه تهران.
5. پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران، علی اکبر ولایتی، ج1.
6. مجله پژوهش حوزه، س پنجم، ش 18- 17، غلامرضا نورمحمدی، مقاله «نگرشی به مفهوم طب اسلامی.»
7. پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، محمد تقی سرمدی، ج1، ص 220 - 209.
پی نوشت ها :
1. آدرس: قم، خیابان انقلاب (چهار مردان )، قبل از کوچه 46، جنب مسجد باب الجنه، پلاک 942.
2- جالینوس و بقراط معتقدند: پزشکی با الهام خداوند به افراد و پزشکان - در رؤیا یا ظهور روشی برای درمان درد - ایجاد شده است و افلاطون پزشکی را به صورت قیاسی و تجربه می داند. (ر. ک. به: نگرش نوین به طب، دکتر غلامرضا نور محمدی، ص 10-5، مجله پژوهش حوزه، 18- 17 پنجم).
3- بحارالانوار، ج 1، ص 220.
4- ر. ک: نگارش احادیث طبی، دکتر غلامرضا نورمحمدی، ص 110؛ مجله پژوهش حوزه، س پنجم 18- 17.
5- از مسیحیان نسطوره ای اهل حیره در جنوب بغداد بود و متنها را به عربی و سریانی ترجمه می کرد. وی 95 اثر جالینوس را به سریانی و 34 اثرش را به عربی ترجمه کرد و نقش بسزایی در تکوین واژگان علمی و پزشکی کلاسیک اسلامی ایفا کرد. (پویایی فرهنگ، ولایتی، ج 1، ص 217).
6- در خدمت معتصم، واثق و متوکل عباسی بود(230 هـ. ق)
7- ر. ک: به دوران تألیف و تصنیف کتب طبی در تمدن اسلام وایران، محمود نجم آبادی.
8- پزشکی پیشگیری اجتماعی، جی ای پارک، پارک، ج2، ص9، به نقل از: غلام رضا نورمحمدی، مفهوم طب اسلامی، ص22.
9- پاراسلوس (1541- 1493 م) را احیا کننده پزشکی نوین می دانند. این فرد سویسی تمام آثار جالینوس و ابن سینا را به آتش کشید و بحث پژوهش عقلی را مطرح نمود.
منبع: رضایی حسن رضا/شگفتی های پزشکی در قرآن/قم: پژوهش های تفسیر و علوم قران 1387
تعداد مشاهده
(1055)
نظرات
(0)